Tadelakt – co o nim wiedziałem, zanim zacząłem go kłaść

Tadelakt to inaczej tynk marokański, a właściwie wywodząca się z tamtego rejonu świata bardzo stara technika kładzenia niegdyś i u nas dość popularnego tynku wapiennego. Tynk ten jest wodoodporny, dzięki czemu świetnie sprawdza się np. w łazience. Jak go przygotować? Oto tadelakt w teorii.

Najważniejszy składnik marokańskiego tynku – wapno

Tadelakt w ogromnej mierze składa się z wapna. Jego rodzajów na rynku dostępnych jest tyle, że można się pogubić. Które będzie najlepsze?

Wapno pozyskuje się przede wszystkim ze skały wapiennej. Z niej wydobywany jest węglan wapnia (CaCO₃), który następnie jest wypalany w piecach w temperaturze ok. 1000ºC, tak by otrzymać tlenek wapnia (CaO).

Wapno poddane procesowi wypalania to wapno palone. Jest to biały, bardzo alkaliczny produkt. Zalany dużą ilością wody wchodzi z nią w bardzo gwałtowną reakcję, wydzielając dużo ciepła. Mieszanka zaczyna gotować się w ciągu minuty. Biała masa musi przeleżeć pewien czas, a nadmiar wody zniknąć. Kiedyś czas gaszenia wapna wynosił około jednego roku, obecnie, dzięki zakładom produkującym i sprzedającym wapno suchogaszone – gaszone małą ilością wody tak, żeby produkt był bezpieczniejszy i wymagał mniej czasu do przygotowania na placu budowy – możemy uniknąć tak długiego czekania..

Produktem tego procesu jest wapno gaszone – bądź, w przypadku współczesnej produkcji przemysłowej, wapno suchogaszone. Występuje ono także pod nazwą wapno hydratyzowane. Tlenek wapnia po dodaniu wody przemienia się w wodorotlenek wapnia.

CaO + H₂O –> Ca(OH)₂

Zwykłe wapno hydratyzowane musi być przed użyciem zalane wodą i trzymane w zamkniętym pojemniku przez 16 godzin. W niektórych krajach zakupić można wapno hydratyzowane typu S (od angielskiego słowa special), które może bardzo ułatwić prace – bowiem odpowiednią plastyczność uzyskuje już po 30 minutach od wymieszania z wodą. Niestety w Polsce, z tego, co zdołaliśmy się zorientować, nie jest ono dostępne.

Wodorotlenek wapnia już na ścianie, w świeżo położonym tynku, reaguje z dwutlenkiem węgla i tak wszystko wraca do punktu początkowego – znów powstaje węglan wapnia, czyli wapienna skała.

Ca(OH)₂ + CO₂ –> CaCO₃ + H₂O

Kluczowy dla tadelaktu podział wapna

Wiemy już, co się dzieje z wapnem podczas jego pozyskiwania i obróbki. Wróćmy jednak do początku zarysowanego powyżej cyklu, a dokładnie do wypalania skały wapiennej. Rodzaj surowca, z którego pozyskujemy wapno, ma znaczący wpływ na tadelakt. Sprawia, że wapno możemy podzielić na dwie kluczowe kategorie: hydrauliczne i niehydrauliczne.

Wapno niehydrauliczne (wapno powietrzne) charakteryzuje się małą zawartością domieszek, powstaje w wyniku wypalania niemal samego CaCO₃. Zastyga wskutek karbonatyzacji, czyli reakcji chemicznej zachodzącej, gdy masa ma kontakt z dwutlenkiem węgla w powietrzu. Wapno niehydrauliczne przechowywane w szczelnie zamkniętym pojemniku i zalane wodą pozostaje gotowe do pracy przez długie miesiące.

Wapnem niehydraulicznym jest na przykład wspomniane wyżej wapno hydratyzowane Ca(OH)₂, a także wapno typu S, z przyśpieszonym procesem nasiąkania i gotowością do użycia po 30 minutach.

Wapno hydrauliczne (wapno napowietrzone) – produktem bazowym jest wapień z domieszką gliny. Proces karbonatyzacji zaczyna się już po dodaniu wody. Następnie, po jej wyparowaniu, zachodzi absorpcja dwutlenku węgla i wapno twardnieje dalej.

W trakcie wypalania wapno reaguje z minerałami zawartymi w glinie, w wyniku czego powstają krzemiany, które powodują twardnienie wapna bez kontaktu z powietrzem (dwutlenkiem węgla). Wskutek tego procesu otrzymujemy tynk o podwyższonej odporności i wytrzymałości.

Wapno hydrauliczne często przed producentów oznaczane jest skrótem NHL (od angielskiego natural hydraulic lime). Ze względu na zawartość gliny można podzielić je na:

• NHL 3.5 – zawierające w sobie 11–20% gliny. Wapno to używane jest do prac na zewnątrz w większości klimatów.
• NHL 5 – zawierające 21–30% gliny, przeznaczone do prac na zewnątrz. Twardnieje po jednym dniu od dodania wody.

W celu uzyskania wapna najbardziej zbliżonego do tradycyjnego produktu marokańskiego należy wymieszać ze sobą wapno niehydraulicznego oraz NHL 3.5 w proporcji 3:1. Powstanie wtedy tzw. wapno hybrydowe, które łączy w sobie zalety obu wymienionych rodzajów wapna. Jest bardziej plastyczne, dłużej można je formować, a jednocześnie jest bardziej wytrzymałe i odporne na warunki pogodowe.

Zrozumienie, jak zachowuje się wapno, jest kluczowe przy kładzeniu tynku marokańskiego. Ale to jeszcze nie wszystko.

Dostępne w Polsce wapno a tadelakt z Maroka

Tradycyjnie wapno w Marrakeszu produkowane jest trochę inaczej, niż opisano powyżej – temperatura jego wypalania wynosi ok. 850ºC, gdyż paliwem nie jest węgiel, gaz czy prąd, a liście palmowe. Piecami są doły, do których wrzuca się kawałki skał wapiennych. Następnie, po ochłodzeniu, wapno moczy się w wodzie – jest to tożsame z procesem gaszenia wapna. Jednak produkt końcowy różni się od tego, co nazywamy wapnem hydratyzowanym (niehydraulicznym).

Wapno wytwarzane w Maroku jest bardziej podobne do wapna hydraulicznego, ponieważ podczas procesu wypalania zostały do niego dodane resztki wypalonych liści palmowych – popiół. Wbrew potocznej nazwie tadelaktu (tynk marokański) ten sposób wytwarzania wapna nie jest ograniczony tylko do tamtego rejonu świata i unikatowy. Proces jest znany od około 1000 lat między innymi także w Szwecji, gdzie podobnie pozyskuje się produkt do renowacji starych, historycznych budowli.

Między wapnem produkowanym zgodnie z tradycją a współczesnym wapnem przemysłowym istnieją cztery zasadnicze różnice:

• temperatura spalania,
• użyte paliwo,
• czystość końcowego produktu,
• cena.

Ta ostatnia może być kluczowym argumentem za próbą przygotowania wapna do tadelaktu samemu, a nie kupna gotowych mieszanek.

Wapno hydratyzowane: 10–12 zł za 20 kg

Wapno hydrauliczne: 65 zł za 40 kg

Gotowa mieszanka tynku marokańskiego: od 244 zł za 28 kg do 340 zł za 10 kg

Czym jest tadelakt?

Tadelakt jest nie tyle produktem, co raczej bardzo starą techniką kładzenia tynku wapiennego – kładzenia w taki sposób, by powłoka stała się wodoodporna.

By położyć tzw. tynk marokański, nie jest konieczne sprowadzanie drogiego wapna z Maroka. Można użyć przemysłowo produkowanego u nas wapna, należy jednak do niego co nieco dodać. Może to być piasek o odpowiedniej gradacji, popiół drzewny lub pył marmurowy.

Warto również zaznaczyć, że tak naprawdę polerowanie tynku kamieniami prawdopodobnie nie jest kluczowe. Kiedyś – owszem – było to niezbędne. Jednak wtedy ludzie nie za bardzo wiedzieli, jaki rozmiar mają cząsteczki wypełniaczy. Tymczasem bez odpowiedniej gradacji cząstek w tynku tworzy się ogromna ilość (30–40%) pustej przestrzeni. To powietrze trzeba było wypchnąć kamieniami polerskimi. Dzisiaj wystarczy dobrać dodatki o odpowiedniej gradacji i dobrze wymieszać produkt.

Mozolna praca kamieniami wydaje się być zatem obecnie tylko stratą czasu – jednak przypominam, że piszę z pozycji teoretyka. Kamieni i tak pewnie będziemy używać, gdyż dzięki nim uzyskać można kilka innych ciekawych efektów.

Idealne cząsteczki wapna i domieszek na tadelakt

Tynk marokański składa się z cząsteczek w następujących rozmiarach:

• 150 µm – 30%
• 400 µm – 30%
• 700 µm – 25%
• 1 mm – 15%.

Dla porównania: przemysłowe wapno hydratyzowane zawiera cząsteczki o wiele mniejsze, bo o wielkości <75 µm (1 μm = 0,001 mm).

Jak zatem uzyskać najlepsze wapno na tadelakt z produktów dostępnych w lokalnym sklepie budowlanym?

Należy wymieszać wapno hydratyzowane z wapnem hydraulicznym NHL 3.5 w proporcji 3:1 (o czym już była mowa powyżej) i dodać odpowiednią ilość drobnych wypełniacza. My planujemy dodać popiół, który odróżnia tradycyjny tynk marokański od popularnego u nas tynku wapiennego.

Popiół w większości składa się z drobnych cząsteczek. Te poniżej 100 µm stanowią ok. 57%, poniżej 200 µm i poniżej 500 µm – po ok. 15%. Drugim wypełniaczem będzie piasek o trochę większych ziarnach (byle nie rzeczny, gdyż ten ma zbyt obłe cząsteczki).

Tadelakt krok po kroku

Uwaga! Wapno jest materiałem drażniącym oczy, skórę i płuca. Podczas pracy z nim należy używać maseczek przeciwpyłowych, okularów ochronnych oraz rękawiczek.

Przed rozpoczęciem tynkowania powierzchnia musi być:

• stabilna – sprawdzi się na przykład jedna warstwa tynku glinianego,
• płaska – lepiej nie wyrównywać jej tynkiem wapiennym, który w każdym miejscu powinien być takiej samej grubości,
• odpowiednio zadrapana lub popękana – tak by tynk wapienny mógł się lepiej przyczepić,
• odkurzona i czysta,
• dokładnie i solidnie zmoczona czystą wodą – wieczorem dnia poprzedniego i jeśli będzie potrzeba, to także rankiem, przed kładzeniem tadelaktu.

Dodatkowo temperatura w żadnym momencie tynkowania (ani podczas późniejszego procesu karbonatyzacji) nie może spaść poniżej 7ºC ani przekroczyć 30ºC.

Przygotowanie masy wapiennej na tadelakt

1. Do wiadra (do którego mamy zamknięcie) wsypać mieszankę wapna – hydratyzowane i hydrauliczne w proporcji 3:1.
2. Dodać wypełniacza w postaci piasku, popiołu bądź pyłu marmurowego. Ile? Podobno idealna proporcja wapna do piasku wynosi 1:1.
3. Następnie dolewamy czystej wody: na 1 kg masy – od 0,15 do 0,5 l wody. Rozstrzał jest spory, więc trzeba patrzeć na opakowanie, dodawać po trochu i eksperymentować.
4. Jeśli przygotowujemy masę na ostatnią warstwę, można dodać barwnik (wymieszany oddzielnie z wodą). Barwnika dajemy maksymalnie 5–10%. Większa jego ilość mogłaby wpłynąć na wytrzymałość tynku.
5. Całość trzeba dokładnie wymieszać i zamknąć pojemnik.
6. Kolejną niewiadomą jest czas, przez jaki powinniśmy zostawić nasze wiaderko w spokoju. Z jednej strony mamy w nim wapno hydratyzowane, które teoretycznie powinno być w wodzie przez 16 godzin (wapna typu S jeszcze nie znalazłem w polskich sklepach – ono potrzebuje tylko 30 minut), a z drugiej mamy domieszkę wapna hydraulicznego, które powinno być raczej użyte dosyć rychło po zalaniu i wymieszaniu, gdyż zaczyna twardnieć nawet bez dostępu powietrza. Okaże się w praniu.
7. Po odczekaniu odpowiedniej ilości czasu należy przemieszać całą zaprawę jeszcze raz i gotowe. Zużyć od razu.

Nakładanie tadelaktu

Ile stron w internecie, tyle technik. Opisana tutaj metoda to przegląd najbardziej sensownych informacji o poszczególnych etapach kładzenia tego rodzaju tynku.

Pierwszą warstwę nakładamy gąbką. Choć niektórzy sugerują używać stalowej pacy, gąbka wydaje się lepsza, bo zostawia po sobie chropowatą powierzchnię, idealną pod drugą warstwę. Grubość nałożonego tynku powinna być taka, by jedynie zakryć bazę, standardowo wynosi ok. 1–2 mm. Rzecz powtarzamy jeszcze raz lub dwa, dając każdej poprzedniej warstwie tylko częściowo wyschnąć – tak aby delikatne przyciśnięcie zostawiło lekkie wgniecenie, jednak bez przyklejenia się do palca. Czas tego połowicznego schnięcia zależy, jak zwykle, od warunków (wilgotności i temperatury), ale raczej nie powinno trwać dłużej niż 12 godzin.

Ostatnią warstwę, o podobnej grubości, co poprzednie, czyli wynoszącej 1–2 mm, nakładamy przy użyciu stalowej pacy. Zapewni ona gładkie wykończenie tynku. Przy wilgotności 65% i temperaturze 20ºC typowy czas całkowitego schnięcia wynosi 24 godziny na 1 mm grubości tynku.

Musimy położyć daną warstwę na całej powierzchni „na raz”, nie możemy sobie pozwolić na zostawienie ściany w połowie i dokończenie jej następnego dnia.

Trochę dokładniejsze instrukcje, jak nakładać tadelakt znajdziecie m.in. w publikacji Tadelakt. Step-by-step Guide.

Wygładzanie marokańskiego tynku

Po położeniu ostatniej warstwy tynku i jej obeschnięciu na tyle, że masa nie przykleja się już do narzędzi, przystępujemy do wygładzania tynku, które ma na celu pozamykanie wszystkich porów. Używamy do tego pacy plastikowej bądź stalowej.

Po tym etapie można już odlepić taśmy maskujące, używanych do zrobienia odcinki na krawędziach tynkowanej powierzchni. Pomoże w tym dociśnięcie pacy do krawędzi tynku równolegle z taśmą, tak żeby przy okazji nie odrywać tynku. Może się to wydarzyć i tak – wtedy pacą plastikową albo kamieniem polerskim przejeżdżamy krawędzie (od części tynkowanej do części nietynkowanej) pod kątem 45 stopni. To jest też ostatni czas na wypełnienie ewentualnych dziur masą.

Polerowanie tynku kamieniem

Gdy jesteśmy pewni, że tynk nie będzie się lepił do kamieni, możemy przystąpić do kolejnego etapu, czyli polerowania. Wykonujemy ruchy kuliste i zraszamy delikatnie tynk wodą.

Do polerowania powinno się używać kamieni o twardości 7 w skali Mohsa… teoretycznie, bo wątpię, żeby Marokańczycy pięć wieków temu wnikali w takie szczegóły. Znalazłem informację, że używano też kamieni rzecznych – jednak nie udało mi się ustalić ich twardości.

Uwaga – w kilku miejscach pojawiła się informacja o niewspomaganiu procesu schnięcia żadnymi dodatkowymi źródłami ciepła.

Uszczelniony czarnym mydłem tadelakt

Po 12–24 godzinach (jedno ze źródeł podaje, że dokładnie po 24 godzinach) można przystąpić do uszczelniania.

Czarne mydło, używane do uszczelniania tadelaktu i zabezpieczenia go przed działaniem wody, przygotowywane jest z oliwy z czarnych oliwek z dodatkiem soli mineralnych. Tak naprawdę można użyć dowolnego mydła roślinnego.

Mydło należy rozpuścić w wodzie i nanieść na ścianę spryskiwaczem bądź pędzlem. Następnie:

1. Jeśli używamy zwykłego, przezroczystego mydła, należy poczekać, aż naniesiona warstwa przestanie być widoczna. Wtedy przystępujemy do drugiego polerowania kamieniem.
2. Jeśli używamy czarnego mydła, które jest tłustsze, nie należy czekać, aż powierzchnia wyschnie, lecz polerować na mokro. Tłuszcz po wyschnięciu podobno może przemieszczać się razem z kamieniami i tym samym uszkodzić powierzchnię tynku.

Polerujemy małymi, okrągłymi ruchami, dociskając kamień lekko do ściany. Po wypolerowaniu i wyschnięciu ścianę przecieramy kawałkiem materiału lub gąbką z nałożoną na nią torebką foliową. Usunie to resztki mydła.

Ponowne namydlanie i polerowanie należy przeprowadzić po 2–3 dniach. Jednak wtedy polerować należy już tylko gąbką z foliówką, w tym momencie nie można polerować kamieniem, gdyż można uszkodzić tynk.

Proces ten należy powtórzyć co najmniej dwukrotnie. Im więcej razy, tym lepiej.

Po co to mydło?

Kwas stearynowy zawarty w mydle wchodzi w reakcję chemiczną z wapnem zawartym w tynku. Tworzy się stearynian wapnia, który wkomponowuje się w powierzchnię tynku. Powstaje woskowa, nierozpuszczalna w wodzie i – co najważniejsze – wodoodporna, lecz oddychająca (przepuszczająca powietrze) powierzchnia.

Położenie tynku marokańskiego jest zdecydowanie bardziej skomplikowane niż zwykłego tynku glinianego. Tadelakt warto jednak rozważyć w takich pomieszczeniach domu ze słomy i gliny jak łazienka czy kuchnia, gdzie z jednej strony ściana musi oddychać, a z drugiej trzeba ją dobrze zabezpieczyć przed wilgocią.

Tadelakt w teorii – podsumowanie

W artykule zebrałem całą wiedzę teoretyczną, którą zdobyłem w ramach przygotowania do kładzenia tadelaktu. Chciałbym mocno podkreślić, że tekst ten nie może służyć jako stuprocentowo niezawodny poradnik „jak kłaść tadelakt”, gdyż jest tylko zbiorem wiedzy pozyskanej z lektur i internetu. Artykuł powstał w ramach jej usystematyzowania przed przystąpieniem do działania. Chcecie wiedzieć, co z tego wyniknie, śledźcie siedem-wierzb.pl.

Wartościowy artykuł? Polub nas na Facebooku. Dzięki temu nie przegapisz następnych przydatnych tekstów.

Bibliografia

Lime Plaster, Down to Earth Design, (strona się zmieniła, kopia dostępna pod adresem: https://web.archive.org/web/20181012000749/http://www.buildnaturally.com/EDucate/Articles/Lime.htm lub http://www.ogdenpubs.com/uploadedfiles/media_library/2010/men/misc/trifold-lp.pdf)

Tadelakt instructions, diy plastering, http://www.diyplastering.co.uk/tadelaktinstructions.html

Tadelakt. Step-by-step Guide, publikacja powstała w ramach projektu Developing methods of teaching tadelakt and natural building and creating wider opportunities for adults to learn it, współfinansowanego przez Komisję Europejską, 2014–2016, http://alenycalche.es/wp-content/uploads/2016/06/Guia-de-Tadelakt-Ingl%C3%A9s.pdf

Tadelakt wall finish – how to, Build Naturally with Sigi Koko, https://web.facebook.com/pg/buildnaturally/photos/?tab=album&album_id=841172532573572

The art and practice of tadelakt, Permaculture Research Institute, 2.01.2015, https://permaculturenews.org/2015/01/02/the-art-and-practice-of-tadelakt

The key to right treatment of Mineral Surfaces is Right Equipment, Right Tools, Right Materials and Right Know How, Pro Kit International, http://prokitinternational.se/index3.htm

Redakcja językowa i korekta: Urszula Drabińska